สมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต) วัดระฆัง ไม่เข้าธรรมยุตแม้ทูลกระหม่อมพระหรือพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในขณะยังทรงผนวชอยู่ชักชวนก็ตาม

            “เมื่อครั้งที่ทูลกระหม่อมพระกลับไปเป็นเจ้าอาวาสวัดสมอรายและเป็นพระราชาคณะ ทรงตั้งนิกายใหม่ ‘ธรรมยุต’ ขึ้น ได้นิมนต์พระมหาโตไปสนทนาด้วย นัยว่าจะชวนเข้าหมู่ ทรงตั้งปุจฉารับสั่งถามว่า มีบุรุษสองคนเป็นเพื่อนเดินทางมาด้วยกัน คนทั้งสองเดินมาพบไหมเข้า คนหนึ่งจึงทิ้งปอที่แบกมา แล้วเปลี่ยนเอาไหมแบกไปแทน แต่อีกคนไม่เอาคงแบกปอต่อไป ท่านจะเห็นว่าคนแบกปอดีหรือแบกไหมดี

            แทนที่จะทูลตอบ พระมหาโตกลับตั้งกระทู้ย้อนว่า ยังมีกระต่ายสองตัว ขาวตัวหนึ่ง ดำตัวหนึ่ง เป็นเพื่อนร่วมหากินกันมาช้านาน วันหนึ่งกระต่ายขาวเห็นฝั่งตรงข้ามมีหญ้าอ่อนมาก จึงว่ายน้ำข้ามฟากไปหากิน กระต่ายดำไม่ยอมไป ทนหากินอยู่ที่เดิม กระต่ายขาวว่ายน้ำข้ามฟากไปหากินเป็นประจำ วันหนึ่งบังเกิดลมพัดแรง มีคลื่นปั่นป่วนขณะกระต่ายขาวกำลังว่ายน้ำข้ามฝั่ง จะเข้าฝั่งก็ไม่ได้ ในที่สุดเลยจมน้ำตาย ส่วนกระต่ายดำก็เที่ยวหากินอยู่ต่อไป ฝ่าธุลีพระบาทลองทำนายว่ากระต่ายตัวไหนดี

            แล้วพระมหาโตก็เป็นกระต่ายดำแบกปออยู่ใน ‘มหานิกาย’ ต่อไป”

อ้างอิง

โรม บุนนาค. สมเด็จพระพุฒาจารย์โต VS สมเด็จพระจอมเกล้าฯ คู่รัก-คู่รสพระธรรม...สวรรคตก็สิ้นสนุก!!!. MGR Online. 20 พฤศจิกายน 2558 https://bit.ly/34Ndg3L ทั้งนี้ท่านเขียนจาก “มหาอำมาตย์ตรี พระยาทิพโกษา (สอน โลหนันท์) คนรุ่นที่เคยเข้าเฝ้าสมเด็จพระจอมเกล้าฯและเคยฟังเทศน์สมเด็จโต กล่าวว่าเรื่องของสมเด็จโตนั้นมีมากมายจนเล่ากันไม่หวาดไม่ไหว มีคนเล่าไว้มาก แต่ก็ยังไม่มีใครเรียบเรียงให้เป็นเรื่องเป็นราว เป็นแต่เล่าสู่กันฟังพอสนุกสนาน ท่านจึงรวบรวมจากผู้รู้ไว้ ส่งให้เจ้านายใหญ่ๆตรวจ แล้วจึงขออนุญาตต่อสมุหกรมพระนครจัดพิมพ์ ท่านอยากจะให้มีคนเล่าเรื่องของสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต) สืบต่อกันไป จึงขอนำเรื่องที่เกี่ยวกับพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าฯ มาเล่าต่อ”